Η 31η Μαΐου έχει οριστεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) ως η Παγκόσμια Ημέρα κατά του Καπνίσματος (World No Tobacco Day), με σκοπό να υπενθυμίσει στο παγκόσμιο κοινό τις βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος και να ενισχύσει τις πολιτικές που αποθαρρύνουν τη χρήση καπνού. Η ημέρα αυτή, που καθιερώθηκε το 1988, δεν είναι μια απλή επέτειος, αλλά ένα ηχηρό μήνυμα υγείας και ζωής, την ώρα που εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο συνεχίζουν να παγιδεύονται στον εθισμό του καπνίσματος και του ατμίσματος.
Πέρα από τις αναμφισβήτητες επιπτώσεις στην υγεία – που περιλαμβάνουν αυξημένο κίνδυνο για καρκίνο, καρδιοπάθειες, χρόνια αναπνευστικά νοσήματα και πρόωρο θάνατο – ο καπνός παραμένει μία από τις ισχυρότερες εμπορικές δυνάμεις στον κόσμο. Παρά τις αυστηρότερες ρυθμίσεις, τις εκστρατείες ευαισθητοποίησης και την πτώση των ποσοστών καπνίσματος σε πολλές χώρες, η παγκόσμια καπνοβιομηχανία διατηρεί την οικονομική της ισχύ και προσαρμόζεται διαρκώς, αξιοποιώντας νέα μέσα όπως τα ηλεκτρονικά τσιγάρα και τις συσκευές θέρμανσης καπνού.
Μια βιομηχανία δισεκατομμυρίων
Η παγκόσμια αγορά καπνού εξακολουθεί να είναι μία από τις πιο επικερδείς στον κόσμο. Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες εκτιμήσεις, η συνολική αξία της αγοράς καπνού το 2024 ανέρχεται περίπου στα 860 δισεκατομμύρια δολάρια. Οι μεγαλύτερες εταιρείες – όπως η Philip Morris International, η British American Tobacco και η Japan Tobacco – αποκομίζουν κέρδη δισεκατομμυρίων ετησίως. Οι ίδιες εταιρείες που στο παρελθόν κυριάρχησαν στην παραδοσιακή αγορά καπνίσματος, επενδύουν πλέον δυναμικά και στο «άτμισμα» (vaping), προσπαθώντας να διατηρήσουν την επιρροή τους σε ένα μεταβαλλόμενο τοπίο.
Η Philip Morris, για παράδειγμα, το 2023 είχε καθαρά έσοδα που ξεπερνούσαν τα 35 δισεκατομμύρια δολάρια, με ένα σημαντικό ποσοστό αυτών να προέρχεται πλέον από προϊόντα χωρίς καύση, όπως το IQOS. Αντίστοιχα, η British American Tobacco είχε έσοδα άνω των 30 δισεκατομμυρίων δολαρίων, ενώ η Japan Tobacco εμφάνισε καθαρές πωλήσεις που πλησίασαν τα 20 δισεκατομμύρια. Παρά την πτωτική τάση στο κάπνισμα σε κάποιες χώρες, οι αγορές της Ασίας και της Αφρικής αντισταθμίζουν την απώλεια, διατηρώντας τα παγκόσμια κέρδη σταθερά – ή και αυξανόμενα.
Η έκρηξη των εναλλακτικών προϊόντων νικοτίνης
Την τελευταία δεκαετία, η αγορά του ατμίσματος έχει γνωρίσει εκρηκτική ανάπτυξη. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, η παγκόσμια αγορά ηλεκτρονικών τσιγάρων και προϊόντων ατμίσματος το 2024 υπολογίζεται στα 40 δισεκατομμύρια δολάρια, με προβλέψεις να ξεπεράσει τα 60 δισεκατομμύριαμέχρι το 2027. Πρωταγωνιστές αυτής της αγοράς είναι τόσο οι παραδοσιακές καπνοβιομηχανίες, όσο και νεότερες εταιρείες τεχνολογίας νικοτίνης όπως η JUUL, η οποία αποτέλεσε «φαινόμενο» στις ΗΠΑ και άλλαξε τους όρους του παιχνιδιού.
Το άτμισμα διαφημίζεται ως λιγότερο βλαβερή εναλλακτική, ωστόσο οι υγειονομικές αρχές εκφράζουν ανησυχίες, ιδιαίτερα για τη χρήση του από εφήβους και νέους. Ο ΠΟΥ προειδοποιεί ότι οι καπνοβιομηχανίες εστιάζουν στρατηγικά στους νέους, δημιουργώντας μια νέα γενιά εθισμένων. Οι συσκευασίες με έντονα χρώματα, οι γεύσεις όπως βανίλια, φρούτα ή καραμέλα και οι επιθετικές ψηφιακές καμπάνιες καθιστούν τα ηλεκτρονικά τσιγάρα ελκυστικά στα μάτια των εφήβων.
Τα παιδιά στο στόχαστρο του μάρκετινγκ
Η πραγματικότητα είναι σκληρή: σύμφωνα με τον ΠΟΥ, 37 εκατομμύρια παιδιά ηλικίας 13 έως 15 ετών παγκοσμίως κάνουν χρήση προϊόντων καπνού – είτε πρόκειται για τσιγάρα, είτε για ηλεκτρονικά τσιγάρα ή άλλα εναλλακτικά μέσα. Σε όλες τις περιοχές του κόσμου, η χρήση ηλεκτρονικού τσιγάρου είναι υψηλότερη στους εφήβους από ό,τι στους ενήλικες.
Αυτή η στοχευμένη στρατηγική των καπνοβιομηχανιών – που δεν διστάζουν να παρουσιάζουν τα προϊόντα τους ως «μοντέρνα», «καθαρά» ή «ασφαλέστερα» – έχει οδηγήσει σε ανησυχητικές τάσεις, ιδίως σε χώρες με χαλαρότερο θεσμικό πλαίσιο. Τα έσοδα από αυτά τα προϊόντα δεν είναι πια παράλληλη δραστηριότητα αλλά βασικός άξονας ανάπτυξης για τις πολυεθνικές, που βλέπουν στο άτμισμα το νέο «χρυσό ορυχείο».
Ένα μάθημα για το μέλλον
Η Παγκόσμια Ημέρα κατά του Καπνίσματος δεν αφορά μόνο τη μνήμη ή την ευαισθητοποίηση. Είναι μια ευκαιρία για δράση, ειδικά απέναντι σε μια πανίσχυρη και προσαρμοστική βιομηχανία. Όσο οι πολιτικές δεν περιορίζουν τη διαφήμιση, δεν αυξάνουν τη φορολογία και δεν εκπαιδεύουν ουσιαστικά τις νέες γενιές, ο εθισμός θα βρίσκει νέα πρόσωπα.
Ο καπνός και τα παράγωγά του μπορεί να φέρνουν δισεκατομμύρια στις εταιρείες, αλλά κοστίζουν ζωές, υγεία και πόρους σε ολόκληρο τον πλανήτη. Η επιλογή είναι συλλογική – και το πρώτο βήμα είναι να κοιτάξουμε κατάματα τον μηχανισμό του εθισμού.
Διαβάστε επίσης: New York Times: Συμφωνία με Amazon για την αδειοδότηση περιεχομένου για εκπαίδευση ΑΙ