Συνέντευξη στον Ξένιο Μεσαρίτη
Σε μια Ευρώπη που δοκιμάζεται από οικονομική αβεβαιότητα, πληθωριστική πίεση και διαρκώς μεταβαλλόμενα φορολογικά καθεστώτα, η παράνομη αγορά καπνικών προϊόντων εξελίσσεται σε ένα σκιώδες φαινόμενο με διασυνοριακές προεκτάσεις. Οι επιπτώσεις της δεν αφορούν μόνο τις απώλειες κρατικών εσόδων – που ανέρχονται σε σχεδόν 15 δισ. ευρώ το 2024 – αλλά επηρεάζουν και τη δημόσια υγεία, την κοινωνική συνοχή και την ευρωπαϊκή προσπάθεια μετάβασης σε ένα μέλλον απαλλαγμένο από το παραδοσιακό τσιγάρο.
Ο Χρήστος Χαρπαντίδης, Ανώτατος Αντιπρόεδρος Εξωτερικών Υποθέσεων της Philip Morris International, αναλύει στο Economy Today τα βασικά μεγέθη της παράνομης αγοράς, τις πολιτικές ανεπάρκειες που τη θρέφουν, αλλά και τις λύσεις που μπορεί να δώσει ο δημόσιος και ο ιδιωτικός τομέας μέσα από τη συνεργασία τους. Το όραμα για μια Ευρώπη με λιγότερο καπνό και μεγαλύτερη φορολογική σταθερότητα περνά μέσα από ισορροπημένες αποφάσεις – και λιγότερες εύκολες απαγορεύσεις.
Πώς αξιολογείτε τη σημερινή εικόνα της παράνομης αγοράς καπνικών στην Ευρώπη; Ποια είναι τα βασικά σημεία εξέλιξης τα τελευταία χρόνια; Παρατηρείτε κάποια σταθερή τάση;
Η κατανάλωση παράνομων τσιγάρων στην Ε.Ε. βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδο από το 2015. To έτος 2024 η παράνομη κατανάλωση αυξήθηκε κατά 10,8% σε σχέση με το 2023, φθάνοντας περίπου 40 δισεκατομμύρια (38,9 δισεκατομμύρια παράνομα τσιγάρα), στερώντας από τους ευρωπαϊκούς κρατικούς προϋπολογισμούς κρίσιμα έσοδα από φόρους, ενισχύοντας το οργανωμένο έγκλημα και επηρεάζοντας αρνητικά τη δημόσια υγεία.
Για να γίνει ευκολότερα κατανοητό το πρόβλημα, η συνολική αγορά παράνομων τσιγάρων στην Ε.Ε. πλησιάζει το μέγεθος της συνολικής νόμιμης αγοράς τσιγάρων στην Ισπανία (43 δισεκατομμύρια τσιγάρα) ή είναι τουλάχιστον διπλάσια από τη συνολική νόμιμη αγορά στη Βουλγαρία (περίπου 18 δισεκατομμύρια).
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σταθερή παρουσία παράνομων προϊόντων, με αυξομειώσεις που σχετίζονται με τη φορολογική πολιτική, τις διασυνοριακές ροές και τις οικονομικές πιέσεις. Η αύξηση των τιμών στα νόμιμα προϊόντα, χωρίς αντίστοιχη ενίσχυση των ελέγχων, ενισχύει τη ζήτηση για φθηνότερα, μη φορολογημένα προϊόντα.
Οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις
Πώς επηρεάζει η παράνομη διακίνηση καπνού τις εθνικές οικονομίες, ειδικά σε επίπεδο χαμένων φορολογικών εσόδων;
Σύμφωνα με τη μελέτη της KPMG για το 2024, που ανατέθηκε από την Philip Morris Products SA, καταναλώθηκαν περίπου 38,9 δισεκατομμύρια παράνομα τσιγάρα στην Ε.Ε., ποσοστό που αντιστοιχεί στο 9,2% της συνολικής κατανάλωσης. Αυτό μεταφράζεται σε εκτιμώμενες απώλειες φορολογικών εσόδων ύψους 14,9 δισ. ευρώ για τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις.
Για να θέσουμε τα πράγματα στη σωστή τους προοπτική, 14,9 δισεκατομμύρια ευρώ είναι ένα ποσό που θα μπορούσε να ήταν επαρκές για να καλύψει τον προϋπολογισμό ασφάλειας και άμυνας της Ε.Ε. από το 2021 έως το 2027. Θα μπορούσε να καλύψει την επένδυση 9 δισεκατομμυρίων ευρώ για το Connecting Europe Facility, το οποίο έχει ως στόχο να βελτιώσει την ψηφιακή υποδομή στην περιοχή, δίνοντας στους πολίτες και τις επιχειρήσεις της Ε.Ε. πρόσβαση σε δίκτυα και υπηρεσίες ευρυζωνικής υψηλής ταχύτητας. Επίσης, το ποσό αυτό είναι περισσότερο από το μισό του συνολικού προϋπολογισμού του προγράμματος Erasmus+ (26,2 δισεκατομμύρια ευρώ).
Ξεκάθαρα η παράνομη αγορά στερεί από τα κράτη κρίσιμους πόρους που θα μπορούσαν να στηρίξουν την υγεία, την εκπαίδευση και τις υποδομές. Το λαθρεμπόριο καπνού πλήττει τα φορολογικά έσοδα, την απασχόληση και τις νόμιμες επιχειρήσεις — τον κινητήριο μοχλό των ευρωπαϊκών οικονομιών. Επιπλέον, υπονομεύει τις προσπάθειες δημόσιας υγείας, καθώς τα παράνομα προϊόντα δεν υπόκεινται σε ποιοτικούς ελέγχους και διατίθενται ανεξέλεγκτα, ακόμη και σε ανηλίκους.
Απότομες και υπερβολικές αυξήσεις στη φορολογία των καπνικών προϊόντων, ιδίως σε χώρες όπως η Γαλλία και η Ολλανδία, ενισχύουν ακούσια τη μαύρη αγορά. Τα εγκληματικά δίκτυα εκμεταλλεύονται τις διαφορές τιμών, προσφέροντας φθηνότερα, αφορολόγητα και συχνά παραποιημένα και επικίνδυνα προϊόντα. Η παράνομη διακίνηση καπνού συνδέεται συχνά με το οργανωμένο έγκλημα, το ξέπλυμα χρήματος και τη διαφθορά. Αυτό αναδεικνύει την ανάγκη για διεθνή συνεργασία και εναρμονισμένα ρυθμιστικά πλαίσια.
Γεωγραφικές Διαφορές και Δρόμοι λαθρεμπορίου
Ποιες χώρες της Ε.Ε. πλήττονται περισσότερο και γιατί; Ποια είναι τα κυριότερα σημεία εισόδου/παραγωγής των παράνομων προϊόντων; Υπάρχουν «δρόμοι λαθρεμπορίου» που ξεχωρίζουν;
Η Μελέτη της KPMG ανέλυσε την παράνομη εμπορία τσιγάρων σε ολόκληρη την Ευρώπη (38 ευρωπαϊκές χώρες: 27 κράτη μέλη της Ε.Ε. + Αλβανία, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Κόσοβο, Μολδαβία, Μαυροβούνιο, Βόρεια Μακεδονία, Νορβηγία, Σερβία, Ελβετία, Ουκρανία και Ηνωμένο Βασίλειο).
Σε ολόκληρη την Ευρώπη, συνολικά 52,2 δισεκατομμύρια παράνομα τσιγάρα καταναλώθηκαν το 2024, αποτελώντας το 10,0% της συνολικής κατανάλωσης τσιγάρων.
Οι απώλειες φορολογικών εσόδων εκτιμώνται σε 19,4 δισεκατομμύρια ευρώ.
Συγκεκριμένα στις 27 χώρες της Ε.Ε καταναλώθηκαν 38,9 δισεκατ. παράνομα τσιγάρα (9,2% της συνολικής κατανάλωσης), ενώ χάθηκαν 14,9 δισεκατ. ευρώ από τα κρατικά ταμεία (+3,3 δισεκατ. ευρώ σε σχέση με το 2023).
Η Γαλλία παραμένει στην κορυφή, με αύξηση μάλιστα του ποσοστού παράνομων τσιγάρων και ακολουθούν το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιρλανδία, η Φινλανδία και η Λιθουανία.
Η Ολλανδία καταγράφει για πρώτη φορά σημαντική αύξηση στην παράνομη κατανάλωση τσιγάρων, μπαίνοντας στη λίστα των χωρών με τα υψηλά ποσοστά.
Η Ελλάδα πρωταγωνιστεί στη μείωση του παράνομου εμπορίου τσιγάρων, καταγράφοντας το χαμηλότερο ποσοστό κατανάλωσης της τελευταίας δεκαετίας από 23,7% (2023) σε 17,5% (2024). Τα χαμένα έσοδα μειώθηκαν από 624 εκατ. ευρώ (2023) σε 438 εκατ. ευρώ (2024). Η Ελλάδα αποτελεί success story, λόγω της φορολογικής σταθερότητας και προβλεψιμότητας, της εντατικοποίησης των δράσεων των Διωκτικών Αρχών και το προωθημένο ρυθμιστικό πλαίσιο που περιβάλλει τα νέα εναλλακτικά προϊόντα.
Φορολογική Πολιτική και Ρυθμιστικό πλαίσιο
Η πολιτική φορολόγησης στην Ε.Ε. επηρεάζει το μέγεθος της παράνομης αγοράς;
Η υπερφορολόγηση των νόμιμων προϊόντων ενισχύει την παράνομη αγορά. Η PMI υποστηρίζει ένα ρυθμιστικό πλαίσιο που ενθαρρύνει τη μετάβαση σε λιγότερο επιβλαβείς, επιστημονικά τεκμηριωμένες επιλογές, με διακριτή φορολογική μεταχείριση. Αυτή η πρακτική δεν συμβάλλει μόνο προς την κατεύθυνση της μείωσης της παράνομης αγοράς αλλά συμβάλλει θετικά και στη δημόσια υγεία.
Πώς βλέπετε τη διάκριση ή την απουσία της μεταξύ παραδοσιακών και μη καιόμενων προϊόντων νικοτίνης στη ρυθμιστική πολιτική των κρατών;
Η επερχόμενη αναθεώρηση της Οδηγίας για τη φορολόγηση του καπνού πρέπει να επικεντρώνεται στη σωστή λειτουργία της εσωτερικής αγοράς και της ελεύθερης κυκλοφορίας αγαθών στην Ε.Ε., ενθαρρύνοντας την οικονομική ανάπτυξη, την καινοτομία και την επένδυση. Η εστίαση στα προϊόντα που παράγονται στην Ε.Ε., όπως οι ράβδοι θερμαινόμενων προϊόντων καπνού, τα οποία δημιουργούν σημαντικές επενδύσεις, εξαγωγές και απασχόληση, δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί, ενώ θα πρέπει επίσης να δημιουργηθεί το νομικό πλαίσιο για την κατάλληλη παρακολούθηση της κίνησης όλων των τελικών προϊόντων καπνού και νικοτίνης που εισάγονται στην Ε.Ε..
Πρωτοβουλίες της PMI
Γιατί ενδιαφέρεται η PMI για την καταπολέμηση της παράνομης αγοράς, παρότι φαινομενικά πλήττει κυρίως «άτυπους» ανταγωνιστές; Με ποιους τρόπους συνεργάζεστε με τις εθνικές και ευρωπαϊκές Αρχές; (χρήση τεχνολογιών, κωδικοποίηση κ.τλ;)
Το παράνομο εμπόριο δεν είναι απλά οικονομικό πρόβλημα - είναι θέμα το οποίο επηρεάζει τη δημόσια υγεία, την ασφάλεια και τις θέσεις εργασίας. Είναι ένα θέμα το οποίο αγγίζει το σύνολο της κοινωνίας.
Η PMI συνεργάζεται με αριθμό υπηρεσιών και αρχών όπως τα τελωνεία, αστυνομικές Αρχές και υπουργεία, καθώς και Οργανισμούς όπως η OLAF, παρέχοντας τεχνογνωσία και υποστήριξη σε ελέγχους.
Ένα καλό παράδειγμα στο πώς η συνεργασία δημόσιου και ιδιωτικού τομέα μπορεί να συμβάλει στην επίτευξη ρυθμιστικών στόχων είναι το Σύστημα Ιχνηλασιμότητας και Παρακολούθησης της Ε.Ε., το οποίο λειτουργεί σήμερα αρκετά ικανοποιητικά. Ωστόσο, ασχολείται μόνο με τη διάθεση γνήσιων αγαθών στην εσωτερική αγορά, αλλά όχι με τους παράνομους κατασκευαστές. Τα μη αυθεντικά και παράνομα προϊόντα αποτελούν περισσότερα από το 50% όλων των παράνομων ποσοτήτων στην Ευρώπη. Η τεχνολογία από μόνη της δεν μπορεί να δώσει οριστική λύση στο πρόβλημα του παράνομου εμπορίου. Είναι αδήριτη ανάγκη για ολιστικές λύσεις που περιλαμβάνουν από φορολογικές πολιτικές που να ενισχύουν την επιχειρηματικότητα και τη δημόσια υγεία έως την εφαρμογή του νόμου σε διεθνές επίπεδο.
Πρόταση αποτελεσματικής παρέμβασης
Ποια θα ήταν, αν μπορούσατε να προτείνετε, μία πολιτική ή πιο αποτελεσματική παρέμβαση κατά του λαθρεμπορίου καπνικών στην Ευρώπη σήμερα και τι μήνυμα θα θέλατε να στείλετε στους policymakers της Ε.Ε . και στα κράτη-μέλη;
Για να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά το λαθρεμπόριο καπνικών στην Ευρώπη, χρειάζεται συνεργασία ανάμεσα στο δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα. Το φαινόμενο αυτό δεν μπορεί να περιοριστεί μεμονωμένα. Απαιτεί κοινή στρατηγική, αυστηρή εφαρμογή των νόμων και πολιτικές που βασίζονται σε πραγματικά δεδομένα, όχι σε ακραίες ρυθμίσεις.
Σε μια περίοδο αβεβαιότητας και έντονων οικονομικών πιέσεων, είναι ανησυχητικό ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξετάζει μέτρα που θα επιτείνουν περαιτέρω την πληθωριστική πίεση, αντί να στηρίξει στοχευμένες παρεμβάσεις κατά του εγκλήματος και υπέρ της φορολογικής ισορροπίας. Οι προτάσεις αυτές, όπως για παράδειγμα μαζικές αυξήσεις τιμών, ενδέχεται να ωφελήσουν τις παράνομες αγορές και να πλήξουν τους καταναλωτές και τις νόμιμες ευρωπαϊκές επιχειρήσεις.
Υπάρχουν όμως και καλά παραδείγματα. Χώρες όπως η Ουκρανία, η Ελλάδα και η Βουλγαρία δείχνουν ότι μια σταθερή και ρεαλιστική φορολογική πολιτική, σε συνδυασμό με την επιβολή του νόμου, μπορεί να μειώσει ουσιαστικά το παράνομο εμπόριο και να ενισχύσει τα δημόσια έσοδα. Αυτή είναι η προσέγγιση που χρειάζεται η Ευρώπη.
Το μήνυμα προς τους Ευρωπαίους policymakers είναι απλό: η αποτελεσματικότητα έρχεται μέσα από ισορροπημένες αποφάσεις, συνεργασία και πίστη στα δεδομένα.
Η καπνοβιομηχανία που δεν θα παράγει τσιγάρα
Υπάρχει το ενδεχόμενο να δούμε τη Philip Morris να μεταβαίνει σε ένα μέλλον όπου δεν θα παράγει καθόλου παραδοσιακά τσιγάρα;
Αυτός είναι ο στόχος μας. Και δεν είναι θεωρητικός, είναι ήδη μετρήσιμος. Σήμερα, το 42% των εσόδων μας παγκοσμίως προέρχεται από τα εναλλακτικά, του καπνίσματος τσιγάρου, προϊόντα. Τα δεδομένα δείχνουν ξεκάθαρα προς τα πού κινούμαστε.
Φυσικά αυτό δεν είναι κάτι που μπορούμε να κάνουμε μόνοι μας. Η τεχνολογία υπάρχει, η δέσμευση από τη δική μας πλευρά είναι ισχυρή. Όμως για να περάσουμε οριστικά σε ένα μέλλον χωρίς τσιγάρο, χρειάζεται συντονισμένη προσπάθεια. Χρειάζεται πολιτική βούληση, θεσμική στήριξη, ενημέρωση των πολιτών και πρόσβαση σε επιστημονικά τεκμηριωμένες επιλογές. Μόνο τότε μπορούμε να επιταχύνουμε πραγματικά τη μετάβαση και να αφήσουμε το τσιγάρο πίσω μας.