Του Βρασίδα Νεοφύτου*
Η αιφνιδιαστική επίθεση της παλαιστινιακής οργάνωσης Χαμάς κατά του Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου και τα αντίποινα του Ισραήλ κατά της Γάζας, όχι μόνο αναστάτωσαν την παγκόσμια κοινή γνώμη με το ανθρώπινο δράμα, αλλά έχουν φέρει αναταραχές στις χρηματαγορές και ειδικά στις αγορές πετρελαίου και φυσικού αερίου.
Το φάντασμα της ενεργειακής κρίσης ξύπνησε και πάλι στην παγκόσμια αγορά, καθώς υπήρχε η ανησυχία ότι η σύγκρουση Χαμάς-Ισραήλ θα μπορούσε να εκτροχιάσει την προσπάθεια για περιορισμό του πληθωρισμού και να παραμείνουν τα επιτόκια σε υψηλά επίπεδα για περισσότερο διάστημα μέσα στο 2024.
Το χειρότερο σενάριο που εξετάζουν οι οικονομολόγοι σε ό,τι αφορά την εξέλιξη του πολέμου Ισραήλ-Χαμάς, είναι η κλιμάκωση του πολέμου με την εμπλοκή και άλλων περιφερειακών χωρών της Μέσης Ανατολής, όπως για παράδειγμα του Ιράν και των φιλο-ιρανικών οργανώσεων της Χεζμπολάχ στον Λίβανο, των Χούθις στην Υεμένη και των σιιτικών παραστρατιωτικών οργανώσεων σε Ιράκ και Συρία.
Η πιθανή είσοδος του Ιράν στον πόλεμο με το κλείσιμο των Στενών του Ορμούζ, το άνοιγμα του μετώπου με τη Χεζμπολάχ στα βόρεια σύνορα του Ισραήλ με τον νότιο Λίβανο και οι πυραυλικές επιθέσεις των Χούθις στα στενά της Υεμένης στην Ερυθρά Θάλασσα θα μπορούσαν να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα στις παγκόσμιες μεταφορές του πετρελαίου και φυσικού αερίου.
Αυτό το σενάριο θα μπορούσε να προκαλέσει ένα μεγάλο ζήτημα στην τροφοδοσία της παγκόσμιας αγοράς των πολύτιμων ορυκτών καυσίμων, αυξάνοντας τον κίνδυνο εκτίναξης των τιμών ενέργειας ξανά μετά τον Μάρτιο του 2022.
Η αντίδραση της αγοράς
Παρά το αυξημένο γεωπολιτικό ρίσκο, οι τιμές πετρελαίου δεν κατέγραψαν σημαντικές αυξήσεις μετά την έναρξη του πολέμου αλλά έκαναν μια συνολική βουτιά 15% προς τα $80 το βαρέλι, καθώς δεν διακόπηκε η προσφορά πετρελαίου από καμιά γειτονική χώρα και ούτε κάποιο από τα Στενά έκλεισε παρά τις απειλές από το Ιράν.
Επιπλέον, σημαντικό ρόλο στην πτώση του πετρελαίου έπαιξε και το γεγονός ότι ούτε το Ισραήλ αλλά ούτε και η Παλαιστίνη παράγουν πετρέλαιο, ενώ καταλυτικές ήταν και οι διπλωματικές προσπάθειες των ΗΠΑ, Ε.Ε. και Κίνας να περιορίσουν την κρίση μέσα στο Ισραήλ και να μην επιτρέψουν στο Ιράν ή στη Χεζμπολάχ του Λιβάνου να επέμβουν στον πόλεμο.
Η γεωπολιτική και γεωοικονομική κατανόηση της Μέσης Ανατολής
Η Μέση Ανατολή ήταν, είναι και θα είναι μια από τις πιο σημαντικές γεωγραφικές, οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και θρησκευτικές περιοχές για την ανθρωπότητα.
Η Μέση Ανατολή είναι μια περιοχή του κόσμου στη δυτική Ασία και τη βορειοανατολική Αφρική, ενώ ο συγκεκριμένος όρος δημιουργήθηκε από τους Βρετανούς στρατιωτικούς του 19ου αιώνα και ο προσδιορισμός του ποικίλλει.
Δεν είναι απλά γεωγραφικός όρος, αλλά και πολιτικός, που χωρίζει την Ευρώπη («τη Δύση») από την Άπω Ανατολή και είναι παραδοσιακή εμπορική οδός μεταξύ αυτών των δύο γεωγραφικών άκρων.
Η Μέση Ανατολή είναι μία από τις βασικές πηγές του ανθρώπινου πολιτισμού του αρχαίου (Μεσοποταμία, Αίγυπτος, Περσική Αυτοκρατορία, Μέγας Αλέξανδρος) και του μεσαιωνικού κόσμου (Βυζάντιο, Σταυροφορίες, Οθωμανική Αυτοκρατορία).
Το κυριότερο χαρακτηριστικό και η πηγή όλων των προβλημάτων της περιοχής είναι ότι είναι η γενέτειρα πολλών παγκόσμιων θρησκειών (ιουδαϊσμός, χριστιανισμός, ισλάμ) και για τις οποίες η ιερή πόλη είναι κοινή, τα Ιεροσόλυμα.
Από εθνολογική άποψη, η περιοχή είναι ένα ανακάτεμα Αράβων, Εβραίων, Περσών και Τούρκων, αλλά υπάρχουν και αρκετές σημαντικές μειονότητες όπως οι Κούρδοι και οι Αρμένιοι, ενώ υπάρχουν και μεγάλες θρησκευτικές ομάδες όπως οι Μαρωνίτες, Δρούζοι και οι Κόπτες, με τις δικές τους γλώσσες και έθιμα.
Από τη Μέση Ανατολή έχουν περάσει οι μεγαλύτεροι στρατοί του κόσμου, όπως οι Πέρσες, Έλληνες (Μέγας Αλέξανδρος), Ρωμαίοι, Βυζαντινοί, Άραβες (Σαλαντίν), Μογγόλοι (Τζένγκις Χαν), Οθωμανοί, Γάλλοι (Ναπολέων) και Άγγλοι, αφήνοντας πίσω τους απογόνους, θρησκείες, ήθη και έθιμα και πολιτισμό. Εδώ υπάρχει, επίσης, σημαντικός αριθμός εργαζομένων από άλλες χώρες που καταφθάνουν στην περιοχή για υψηλότερες αμοιβές, κυρίως στον Περσικό Κόλπο όπως Ινδοί, Αφγανοί, Πακιστανοί, Αιγύπτιοι, Φιλιππινέζοι και δυτικοί εργάτες.
Σχεδόν όλες οι χώρες στη Μέση Ανατολή έχουν συντριπτική μουσουλμανική πλειοψηφία, με την αξιοσημείωτη εξαίρεση του Ισραήλ όπου πλειοψηφούν οι Εβραίοι, ενώ στον Λίβανο οι χριστιανοί (Μαρωνίτες και Ορθόδοξοι) είναι πέραν του 30% του πληθυσμού. Στις περισσότερες περιοχές υπερτερούν πληθυσμιακά οι Σουνίτες μουσουλμάνοι, όπως στην Τουρκία, Αίγυπτο, Σαουδική Αραβία και Συρία, ενώ το Ιράν, το Ιράκ, το Μπαχρέιν, η δυτική Υεμένη και ο νότιος Λίβανος αποτελείται κυρίως από Σιίτες μουσουλμάνους. Τα νομικά συστήματα των περισσοτέρων από τις χώρες της Μ. Ανατολής επηρεάζονται από το ισλαμικό δίκαιο, ορισμένα μάλιστα βασίζονται εξ ολοκλήρου σε αυτό.
Ένας πόλεμος στη Μέση Ανατολή συνήθως εκτοξεύει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη όπως έγινε στην πετρελαϊκή κρίση του 1973, καθώς η περιοχή φιλοξενεί περίπου τα μισά από τα αποδεδειγμένα ενεργειακά αποθέματα του κόσμου, με τα κυριότερα να βρίσκονται στον Περσικό Κόλπο ( κάτι που δεν έγινε αυτή τη φορά με τη σύγκρουση στη Γάζα του 2023). Χώρες όπως η Σαουδική Αραβία, Ιράν, ΗΑΕ και το Ιράκ αποτελούν μερικούς από τους μεγαλύτερους παραγωγούς πετρελαίου στον κόσμο, ενώ το Κατάρ είναι ο μεγαλύτερος προμηθευτής φυσικού αερίου και LNG στον κόσμο.
Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία του ΟΠΕΚ, η Σαουδική Αραβία παράγει κοντά στα 9,5 εκατ. βαρέλια πετρελαίου την ημέρα, το Ιράκ 4,4 εκατ., τα ΗΑΕ 3,3 εκατ., το Ιράν 3,1 εκατ., το Κουβέιτ 2,6 εκατ., το Κατάρ 1,3 εκατ. και το Ομάν 1 εκατ., με το 70% της παραγωγής να καταλήγει στην Ασία.
Η ναυτική γεωγραφία και η ενεργειακή ασφάλεια της Μέσης Ανατολής
Η σύγκρουση στο Ισραήλ έχει φέρει ξανά στο προσκήνιο τη σημαντικότητα της ενεργειακής ασφάλειας μέσω της ασφαλούς θαλάσσιας διαμετακόμισης των ενεργειακών πόρων. Αυτό αφορά ειδικά τη Μέση Ανατολή που φιλοξενεί μερικά από τα σημαντικότερα ναυτιλιακά περάσματα στον κόσμο, όπως τα Στενά του Ορμούζ, που ενώνει τον Περσικό Κόλπο με τον Ινδικό Ωκεανό, τα Στενά του Μπάμπ αλ -Μαντέμπ στην Υεμένη και τη Διώρυγα του Σουέζ στην Αίγυπτο.
Οι ενεργειακοί αναλυτές, αρχικώς, ανησύχησαν ότι ο πόλεμος Ισραήλ-Χαμάς θα μπορούσε να επηρεάσει τις, ζωτικής σημασίας, πλωτές οδούς για τη διαμετακόμιση των ενεργειακών πόρων, με αποτέλεσμα οι τιμές στα συμβόλαια πετρελαίου Brent και WTI να καταγράψουν αυξήσεις ύψους 5% στις πρώτες μέρες του πολέμου, πριν κάνουν βουτιά στις επόμενες εβδομάδες.
Οι τιμές πετρελαίου και φυσικού αερίου είναι ιδιαίτερα ευαίσθητες σε πιθανούς κινδύνους που θα μπορούσαν να διαταράξουν σοβαρά τις ροές των εν λόγω καυσίμων από τα κυριότερα ναυτιλιακά στενά περάσματα στη Μέση Ανατολή.
Ο λόγος είναι εμφανής καθώς πέραν του 60% της παγκόσμιας εμπορίας πετρελαίου, φυσικού αερίου, LNG και άλλων ενεργειακών προϊόντων κινείται μέσω θαλάσσιας διαμετακόμισης με δεξαμενόπλοια, κυρίως από την -πλούσια- σε κοιτάσματα Μέση Ανατολή προς τη -γυμνή- από κοιτάσματα και διψασμένη για πετρέλαιο και ενέργεια Ασία (Κίνα, Ιαπωνία και Νότιο Κορέα) και κατά δεύτερον στην Ευρώπη.
Δεξαμενόπλοια από το Κατάρ, κορυφαίο εξαγωγέα υγροποιημένου φυσικού αερίου LNG, περνούν αναγκαστικά και από τα τρία στενά της Μέσης Ανατολής στον δρόμο τους προς την Ευρώπη. Αυτό το γεγονός ανεβάζει τον ενεργειακό κίνδυνο για την Ευρώπη, ειδικά σε αυτή την περίοδο που προσπαθεί να απεξαρτηθεί από τις ροές φυσικού αερίου από τη Ρωσία.
Τα 3 κορυφαία θαλάσσια πετρελαϊκά περάσματα στη Μέση Ανατολή
Συνεπώς τα κορυφαία θαλάσσια περάσματα στη Μέση Ανατολή από άποψη μεγέθους εμπορίου πετρελαίου, φυσικού αερίου, και πετροχημικών, αναγκαίων για τις σύγχρονες και μοντέρνες κοινωνίες, και λόγω των γεωπολιτικών και γεωοικονομικών τους κινδύνων είναι τρία και καταγράφονται στη συνέχεια.
Στενά του Ορμούζ (Περσικός Κόλπος): 20,5 εκατ. βαρέλια την ημέρα
Τα θαλάσσια Στενά του Ορμούζ (Straits of Hormuz) στον Περσικό Κόλπο, είναι ίσως το πιο σημαντικό -από γεωπολιτικής και γεωοικονομικής σκοπιάς- πετρελαϊκό θαλάσσιο πέρασμα στον κόσμο, καθώς συνδέει τους πετρελαιοπαραγωγούς της Μέσης Ανατολής με τις παγκόσμιες αγορές.
Είναι αυτό το θαλάσσιο πέρασμα που απειλεί το Ιράν να κλείσει σε περίπτωση γενίκευσης του πολέμου στο Ισραήλ και στη Μέση Ανατολή. Το Ιράν, το οποίο ελέγχει το βόρειο-ανατολικό κομμάτι των Στενών ενώ το Ομάν το νότιο, απειλεί δημοσίως εδώ και δεκαετίες να κλείσει ή να διαταράξει την κυκλοφορία πετρελαίου μέσω των Στενών, χωρίς όμως να το πράξει ακόμη.
Το ζωτικό αυτό πέρασμα ενώνει την περίκλειστη θάλασσα του Περσικού Κόλπου με τον Κόλπο του Ομάν και τον Ινδικό Ωκεανό και κατά επέκταση- με όλες τις αγορές του κόσμου, ενώ χωρίζει το Ιράν με το Ομάν και την Αραβική Χερσόνησο, ενώ το στενότερο του σημείο να έχει μόλις 21 μίλια πλάτος.
Αυτό που το κάνει τόσο σημαντικό, είναι ότι μέσω αυτού του στενού περάσματος, θα πρέπει να περάσουν οι περισσότερες ή όλες οι εξαγωγές πετρελαιοειδών από τις χώρες-μέλη του ΟΠΕΚ, όπως του Ιράκ, Ιράν, Κουβέιτ, Μπαχρέιν, ΗΑΕ και της Σαουδικής Αραβίας, ενώ από εκεί θα περάσουν και οι τεράστιες εξαγωγές LNG του Κατάρ σε όλο τον κόσμο.
Σύμφωνα με την εταιρεία ερευνών Lloyd’s και την αμερικανική Υπηρεσία Ενεργειακής Πληροφόρησης (ΕΙΑ), σχεδόν 20,5 εκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου την ημέρα διακινούνται από τα Στενά του Ορμούζ. Με την παγκόσμια κατανάλωση πετρελαίου να είναι περίπου στα 102 εκατ. βαρέλια την ημέρα το 2023, αυτό σημαίνει ότι περίπου το ένα πέμπτο περνά μέσω των Στενών, ενώ αυτό είναι το 30% του πετρελαίου και άλλων υγρών προϊόντων πετρελαίου που μεταφέρθηκαν διά θαλάσσης σε όλο τον κόσμο. Τα Στενά δεν είχαν κλείσει ποτέ ούτε κατά τη διάρκεια του οκταετή πολέμου Ιράν-Ιράκ (το 1980-1988), παρότι οι δύο πλευρές προσπάθησαν να διακόψουν η μία τις εξαγωγές πετρελαίου της άλλης, σε μια διαμάχη γνωστή και ως «ο Πόλεμος των Τάνκερ».
Η στρατηγική του σημασία φαίνεται και στο γεγονός ότι το Πολεμικό Ναυτικό των ΗΠΑ παίρνει σοβαρά τις απειλές του Ιράν, εγκαθιστώντας στην περιοχή τον 5ο Στόλο -με έδρα το γειτονικό Μπαχρέιν- για να περιπολεί τη ζωτική αυτή θαλάσσια οδό και να δίνει ασφάλεια στη ναυτική διακίνηση από τις απειλές του Ιράν.
Τα Στενά του Μπαμ-ελ-Μάντεμπ (Υεμένη) και η Διώρυγα του Σουέζ: 5 εκατ. βαρέλια την ημέρα
Οι επόμενες δύο πιο σημαντικές θαλάσσιες πετρελαϊκές αρτηρίες στη Μέση Ανατολή είναι τα Στενά του Μπαμ-Ελ-Μάντεμπ στην Υεμένη (Straits of Bab el-Mandeb) και η Διώρυγα του Σουέζ στην Αίγυπτο.
Τα στενά του Μπαμ-Ελ-Μάντεμπ συνδέουν την Ερυθρά Θάλασσα με την Αραβική Θάλασσα και τον Ινδικό Ωκεανό, ενώ χωρίζει την Υεμένη και την Αραβική Χερσόνησο με την Αφρική (Τζιμπουτί, Ερυθραία).
Η Υεμένη, η Αίγυπτος, όπως και οι γειτονικές χώρες του Σουδάν και Αιθιοπίας απόκτησαν μεγάλη γεωστρατηγική και οικονομική σημασία μετά την κατασκευή της διώρυγας του Σουέζ το 1869, με αποτέλεσμα να είναι πεδία συγκρούσεων και εμφυλίων της τελευταίας δεκαετίες.
Υπάρχουν τρεις σημαντικοί λόγοι που οι αναλυτές ενέργειας έχουν στο ραντάρ τους τα δύο αυτά θαλάσσια περάσματα στην Ερυθρά Θάλασσα καθημερινά:
1. Πέραν των 5 εκατομμυρίων βαρελιών πετρελαίου την ημέρα περνάνε αυτά τα επικίνδυνα από τους Ιρανό-φιλους Χούθις της Υεμένης, Σομαλούς πειρατές, εμφύλιες διαμάχες στο Σουδάν και από τα ρηχά νερά - υδάτινο πέρασμα του Μπαμ-Ελ-Μάντεμπ της Υεμένης με δεξαμενόπλοια, μεταφέροντας τα πολύτιμα καύσιμα από τον Περσικό Κόλπο στη «διψασμένη» για ενέργεια Ευρώπη μέσω της Διώρυγας του Σουέζ στην Αίγυπτο.
2. σημασία του Στενών και της Διώρυγας μεγεθύνεται λόγω του κινδύνου να διακοπούν οι μεταφορές λόγω των συνεχόμενων εχθροπραξιών στον πολυετή εμφύλιο πόλεμο στην ίδια την Υεμένη, στο Σουδάν και στις ένοπλές συγκρούσεις του αιγυπτιακού στρατού με τους ΙΣΙΣ στο Σινά Όρος.
Η Ερυθρά Θάλασσα είναι η μόνη θάλασσα στον κόσμο σε μέγεθος μεταφοράς πετρελαίου και εμπορευμάτων που γειτνιάζει σε τόσες πολλές εμπόλεμες ζώνες, ενώ ταυτόχρονα κινδυνεύει από ένοπλους πειρατές από τη γειτονική Σομαλία και τους τζιχαντιστές του ΙΣΙΣ που ελέγχουν ένα μικρό κομμάτι γης σε Υεμένη και Αίγυπτο (δίπλα από τη Διώρυγα του Σουέζ).
3. Η τρίτη και η πιο πρόσφατη αιτία, είναι η ανάγκη της Ευρώπης να εισάγει πετρελαιοειδή και φυσικό αέριο από διαφορετικές πηγές πέραν από της Ρωσίας λόγω των κυρώσεων που επιβλήθηκαν μετά την εισβολή στην Ουκρανία το 2022.
Πέραν από τις μεγάλες ποσότητες ενέργειας που έρχονται από τις ΗΠΑ μέσω Ατλαντικού Ωκεανού, η Ευρώπη εισάγει μεγάλες ποσότητες αργού πετρελαίου από τον Περσικό Κόλπο, παράγωγα όπως βενζίνη και ντίζελ από την Ινδία και Κίνα και φυσικό αέριο-LNG από το Κατάρ.
Τέλος, ο σχεδιασμός για την ενεργειακή ασφάλεια τόσο της Ευρώπης αλλά τόσο και της Ασίας εξαρτάται κατά ήμισυ από την αδιάκοπη κυκλοφορία δεξαμενόπλοιων στον Περσικό Κόλπο και στην Ερυθρά Θάλασσα, μέσω των Στενών του Ορμούζ, της Υεμένης και της Διώρυγας του Σουέζ, με μεγάλο κίνδυνο ατυχήματος λόγω πολλαπλών κινδύνων που μπορούν να αυξήσουν τις τιμές πετρελαίου στις διεθνείς αγορές.
*Υπεύθυνου Επενδυτικής Έρευνας στην Exclusive Capital
Διαβάστε επίσης: Η Maersk επιστρέφει στην Ερυθρά Θάλασσα