Συνέντευξη στον Ξένιο Μεσαρίτη
Η Κύπρος εμφανίζει το οξύμωρο ενός λαού που δηλώνει ότι «αποταμιεύει ενεργά», αλλά στην πράξη δεν σχεδιάζει το οικονομικό του μέλλον. Τα δεδομένα της πρόσφατης έρευνας του ΟΟΣΑ και της Κεντρικής Τράπεζας αναδεικνύουν μια κρίσιμη αντίφαση: υψηλές καταθέσεις, αλλά χαμηλή Χρηματοοικονομική Παιδεία, ανεπαρκή αποθεματικά και περιορισμένη συμμετοχή σε μακροχρόνιες αποταμιευτικές και επενδυτικές λύσεις.
Ο δρ Γιώργος Κυριάκου, Γενικός Διευθυντής Οικονομικών, Στατιστικής και Έρευνας της Κεντρικής Τράπεζας της Κύπρου, σκιαγραφεί με σαφήνεια τις προκλήσεις: από τη χαμηλή ικανότητα κάλυψης απρόβλεπτων δαπανών μέχρι την ανάγκη ενίσχυσης της οικονομικής ανθεκτικότητας των νοικοκυριών. Μιλώντας στο Economy Today, εξηγεί γιατί η αδρανής αποταμίευση δεν προστατεύει τον πολίτη, πώς η τεχνολογία αλλάζει τη σχέση μας με το χρήμα και γιατί η Εθνική Στρατηγική Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού αποτελεί μονόδρομο για μια κοινωνία πιο έτοιμη να αντιμετωπίσει το μέλλον.
Η έρευνα του ΟΟΣΑ σε συνεργασία με την Κεντρική Τράπεζα για τον Χρηματοοικονομικό Αλφαβητισμό στην Κύπρο δείχνει ότι το 85% των Κυπρίων δηλώνουν πως αποταμιεύουν ενεργά, αλλά μόλις το 32% θέτουν μακροπρόθεσμους οικονομικούς στόχους. Πώς εξηγείτε αυτή την αντίθεση; Είναι η αποταμίευση στην Κύπρο περισσότερο «αντίδραση ανασφάλειας» παρά στοιχείο οικονομικού σχεδιασμού;
Όντως, η πρόσφατη αυτή μελέτη που έγινε τον Δεκέμβριο του 2023, δείχνει ότι το 85% των Κυπρίων δηλώνουν πως «αποταμιεύουν ενεργά», ενώ μόλις το 32% θέτουν μακροχρόνιους οικονομικούς στόχους.
Κατ’ αρχάς, η «ενεργή αποταμίευση» είναι ευρεία έννοια και μπορεί να σημαίνει ενέργειες όπως, η συγκράτηση εξόδων, η αποπληρωμή χρέους, η διατήρηση ενός μικρού «μαξιλαριού» ασφαλείας ή η αποφυγή της κατανάλωσης ώστε να υλοποιηθούν μακροχρόνιοι στόχοι, όπως αγορά κατοικίας, χρηματοδότηση σπουδών ή δημιουργία κομποδέματος για τη συνταξιοδότηση.
Την ίδια στιγμή, πρέπει να επισημανθεί ότι τα πραγματικά στοιχεία δείχνουν ότι τα κυπριακά νοικοκυριά δεν φαίνεται συνολικά να αποταμιεύουν αρκετά. Το ποσοστό του διαθέσιμου εισοδήματος που δεν καταναλώνεται στην κυπριακή οικονομία, είναι σημαντικά χαμηλότερο από τον μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Το να αποταμιεύει κάποιος για έκτακτες ανάγκες είναι θετικό και δείχνει προνοητικότητα και αυτοπροστασία. Αυτό όμως από μόνο του, δεν είναι αρκετό. Χωρίς προγραμματισμό και σαφή σχεδιασμό για το μέλλον, το «μαξιλάρι» από μόνο του δεν εγγυάται χρηματοοικονομική ευημερία και ανάπτυξη. Χρειάζεται να προγραμματίζουμε όσο μπορούμε και για το μέλλον.
Η θέση «αποταμίευση στην Κύπρο» αυτή τη στιγμή λειτουργεί περισσότερο ως αντίδραση στην αβεβαιότητα και λιγότερο ως έκφραση μακροχρόνιου οικονομικού σχεδιασμού, φαίνεται να ισχύει. Αυτό όμως πρέπει να αλλάξει. Η προσπάθεια θα πρέπει να επικεντρωθεί και στην ενίσχυση της ικανότητας των πολιτών να θέτουν και να υλοποιούν μακροπρόθεσμους στόχους, μέσα από εκπαίδευση, εργαλεία προϋπολογισμού και βαθύτερη κατανόηση των χρηματοοικονομικών επιλογών. Όλα αυτά τα στοιχεία περιλαμβάνονται στην Εθνική Στρατηγική για την προώθηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και της Χρηματοοικονομικής Παιδείας στην Κύπρο, που ξεκίνησε να υλοποιείται πρόσφατα.
Μπορείτε να μας πείτε λίγα λόγια γι’ αυτή τη στρατηγική;
Τον Δεκέμβριο του 2020, μετά από εισήγηση της Βουλεύτριας Σάβιας Ορφανίδου, συστάθηκε ad hoc Επιτροπή για τη θέσπιση της Εθνικής Στρατηγικής Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και Χρηματοοικονομικής Παιδείας στην Κύπρο, στην οποία συμμετείχαν η Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου (ΚΤΚ), το Υπουργείο Οικονομικών, το Υπουργείο Παιδείας Αθλητισμού και Νεολαίας και η Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς, καθώς επίσης δύο ειδήμονες ακαδημαϊκοί, ο δρ Παναγιώτης Ανδρέου και ο δρ Ανδρέας Μιλιδώνης, από το ΤΕΠΑΚ και το Πανεπιστήμιο Κύπρου, αντίστοιχα. Η Επιτροπή αυτή, της οποίας προήδρευα ως εκπρόσωπος της ΚΤΚ, ετοίμασε την εισήγηση για τη διαμόρφωση Εθνικής Στρατηγικής, η οποία και εγκρίθηκε από το Υπουργικό Συμβούλιο τον Ιούνιο του 2022. Η εισήγηση προέβλεπε μεταξύ άλλων τη δημιουργία της Κυπριακής Επιτροπής Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και Παιδείας (ΚΕΧΑΠ), η οποία λειτουργεί στη βάση Μνημονίου Συναντίληψης μεταξύ των προαναφερθέντων θεσμών, καθώς και των εφόρων ασφαλίσεων και ιδρυμάτων επαγγελματικών συνταξιοδοτικών παροχών. Σκοπός της ΚΕΧΑΠ, η οποία ξεκίνησε λειτουργία της τον Ιούνιο του 2024 και της οποίας Πρόεδρός της είναι ο Διοικητής της ΚΤΚ, είναι η υλοποίηση αυτής της Εθνικής Στρατηγικής.
Αποστολή αυτής της στρατηγικής είναι «Η προώθηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και της Χρηματοοικονομικής Παιδείας ανάμεσα στους πολίτες με στόχο να συμβάλουν στην αποτελεσματική διαχείριση των χρηματοοικονομικών τους πόρων και κατ’ επέκταση την ενίσχυση της χρηματοοικονομικής τους ευημερίας». Στα πλαίσια αυτά, πολλές δράσεις και πρωτοβουλίες της ΚΕΧΑΠ αφορούν στην αποταμίευση των νοικοκυριών και τον προγραμματισμό για το μέλλον.
Η σημασία αυτής της Εθνικής Στρατηγικής γίνεται ακόμη μεγαλύτερη αν τη δούμε μέσα στο ευρωπαϊκό πλαίσιο. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει παρουσιάσει πρόσφατα την EU Financial Literacy Strategy, στο πλαίσιο της ευρύτερης Ένωσης Αποταμιεύσεων και Επενδύσεων, με στόχο να ενισχύσει τη Χρηματοοικονομική Παιδεία των πολιτών και να διευκολύνει τη μετατροπή των τραπεζικών καταθέσεων σε πιο παραγωγικές, μακροχρόνιες αποταμιεύσεις και επενδύσεις. Η Κύπρος, μέσω της ΚΕΧΑΠ και της Κεντρικής Τράπεζας, ευθυγραμμίζεται με αυτή την ευρωπαϊκή προσπάθεια, επιδιώκοντας να διασφαλίσει ότι οι αποταμιεύσεις των νοικοκυριών αξιοποιούνται με τρόπο που στηρίζει τόσο την ατομική ευημερία όσο και την ευρύτερη ανάπτυξη της οικονομίας.
Ένα ακόμα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι οι συνολικές καταθέσεις των κατοίκων Κύπρου ξεπερνούν τα 49 δισ. ευρώ (εκ των οποίων τα 29 δις. ευρώ αφορούν νοικοκυριά), με τον δείκτη καταθέσεων σε σχέση με το ΑΕΠ να είναι αρκετά ψηλός, παρότι τα επιτόκια στην Κύπρο είναι από τα χαμηλότερα της Ευρωζώνης. Θεωρείτε ότι αυτό, ιδίως μετά από μια περίοδο με ψηλούς πληθωρισμούς, αντανακλά υγιή αποταμιευτική κουλτούρα ή χαμηλά επίπεδα Χρηματοοικονομικής Παιδείας ή είναι ένδειξη απροθυμίας ανάληψης υψηλού ρίσκου από τους Κύπριους;
Το υψηλό επίπεδο καταθέσεων στις τράπεζες ιδιαίτερα στο σημερινό περιβάλλον, δεν μπορεί να αποτυπώνει υγιή αποταμιευτική κουλτούρα, καθότι πέραν των τραπεζικών καταθέσεων, υπάρχουν πολλοί άλλοι τρόποι αξιοποίησης των αποταμιεύσεων. Η χαμηλή συμμετοχή σε άλλα χρηματοοικονομικά εργαλεία και η έλλειψη μακροχρόνιου προγραμματισμού, όπως καταγράφει η προαναφερθείσα μελέτη του ΟΟΣΑ, δείχνει ότι η χώρα μας βρίσκεται πολύ πίσω σε σχέση με την ενεργή χρηματοοικονομική συμμετοχή.
Η σύγκριση αυτή καθιστά εμφανές ότι η Κύπρος έχει μια σημαντική πρόκληση σ’ αυτό τον τομέα: να ενισχύσει τη Χρηματοοικονομική Παιδεία και να μετασχηματίσει τις καταθέσεις σε αποταμιεύσεις υψηλότερων αποδόσεων και σε επενδύσεις, με μακροχρόνιο ορίζοντα.
Η έρευνα δείχνει ότι μόνο το 22% των νοικοκυριών θα μπορούσαν να καλύψουν μια σημαντική απρόβλεπτη δαπάνη χωρίς δανεισμό. Πόσο κρίσιμη θεωρείτε τη σύνδεση ανάμεσα στη Χρηματοοικονομική Παιδεία και στη χρηματοοικονομική ανθεκτικότητα των νοικοκυριών;
Το γεγονός ότι μόλις το 22% των νοικοκυριών μπορούν να καλύψουν μια σημαντική απρόβλεπτη δαπάνη χωρίς δανεισμό, αποτυπώνει υψηλό επίπεδο οικονομικής ευπάθειας στη χώρα μας. Δείχνει επίσης ότι παρά το ότι πολλοί Κύπριοι δηλώνουν ότι αποταμιεύουν, αυτό δεν γίνεται σε επαρκή βαθμό. Σε μια οικονομία που έχει δοκιμαστεί επανειλημμένα τα τελευταία χρόνια, από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση και τα γεγονότα του 2013, μέχρι την πανδημία, την ενεργειακή κρίση και την πρόσφατη άνοδο του κόστους ζωής, γνωρίζουμε πολύ καλά πόσο γρήγορα μπορεί να ανατραπεί η καθημερινότητα ενός νοικοκυριού. Όταν η πλειονότητα δεν διαθέτει ένα βασικό «μαξιλάρι ασφαλείας», ακόμη και ένα σχετικά μικρό απρόβλεπτο γεγονός μπορεί να οδηγήσει σε δανεισμό, καθυστερήσεις σε υποχρεώσεις και γενικότερη ψυχολογική και οικονομική πίεση.
Τόσο η διεθνής βιβλιογραφία όσο και έρευνα της ΚΤΚ, στην οποία βασίστηκε και η διαμόρφωση της Εθνικής Στρατηγικής, δείχνουν ότι ο Χρηματοοικονομικός Αλφαβητισμός παίζει καθοριστικό ρόλο στην οικονομική ανθεκτικότητα των νοικοκυριών. Τα νοικοκυριά που έχουν υψηλό επίπεδο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού, κατανοούν βασικές έννοιες, όπως ο ανατοκισμός, ο πληθωρισμός, η ανάγκη για τακτικό προϋπολογισμό και για δημιουργία αποθεματικού. Έχουν επίσης ορθολογιστικές νοοτροπίες και συμπεριφορές, ιδιαίτερα ως προς την αποταμίευση και την ανάγκη αυτοπροστασίας σε έκτακτες ανάγκες. Έτσι, είναι πολύ πιο πιθανό να διαθέτουν ένα επαρκές οικονομικό «μαξιλάρι».
Συγκεκριμένα, στην έρευνα της ΚΤΚ τα άτομα που δήλωσαν ότι μπορούν να καλύψουν τα έξοδα διαβίωσής τους για πάνω από έξι μήνες μετά από ένα οικονομικό σοκ, όπως η απώλεια του κύριου εισοδήματός τους, χωρίς να χρειαστεί να δανειστούν, εμφανίζουν σημαντικά υψηλότερο επίπεδο χρηματοοικονομικών γνώσεων σε σχέση με όσους θα αντιμετώπιζαν σοβαρές οικονομικές δυσκολίες, πολύ νωρίτερα.
Συνολικά, τα ευρήματα καταδεικνύουν ότι η Χρηματοοικονομική Παιδεία αποτελεί βασικό παράγοντα οικονομικής ανθεκτικότητας των νοικοκυριών και η ενίσχυσή της μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά τόσο στη δημιουργία αποθεματικών ασφαλείας όσο και στην καλύτερη διαχείριση απρόβλεπτων οικονομικών συμβάντων.
Μετά την κρίση του 2013, η εμπιστοσύνη στο χρηματοπιστωτικό σύστημα αποκαθίσταται σταδιακά. Πώς μπορεί η Κεντρική Τράπεζα να πείσει ότι τα χρήματα αποδίδουν περισσότερα όταν κυκλοφορούν σωστά μέσα στο Χρηματοοικονομικό Σύστημα και όχι όταν μένουν αδρανή «κάτω από το στρώμα»;
Η εμπιστοσύνη στο Χρηματοπιστωτικό Σύστημα έχει πράγματι βελτιωθεί μετά την κρίση του 2013, αλλά η επιφύλαξη πολλών πολιτών παραμένει. Σ’ αυτό το περιβάλλον, πρέπει να εξηγείται με πειστικό τρόπο ότι τα χρήματα «δουλεύουν» περισσότερο όταν αξιοποιούνται σωστά μέσα στο Χρηματοοικονομικό Σύστημα και όχι όταν παραμένουν αδρανή.
Η αδρανής αποταμίευση, δηλαδή, «κάτω από το στρώμα» ή σε λογαριασμούς χωρίς απόδοση, χάνει αξία σε περιβάλλον πληθωρισμού. Αν για παράδειγμα φυλάξει κάποιος με αδρανή αποταμίευση 1.000 ευρώ, τότε η αγοραστική αξία σε ένα χρόνο θα μειωθεί όσο και ο ετήσιος πληθωρισμός. Αν η φύλαξη γίνει για πέντε χρόνια, τότε η απώλεια της αξίας των χρημάτων θα ισούται με τον συσσωρευμένο πληθωρισμό, δηλαδή τη συνολική αύξηση των τιμών από την αρχική περίοδο. Ακόμα και σε ένα περιβάλλον χαμηλού πληθωρισμού, δηλαδή περίπου 2%, σε πέντε χρόνια η σωρευτική αύξηση των τιμών θα είναι πέραν του 10% και άρα οι απώλειες στην αγοραστική δύναμη των 1.000 ευρώ που φυλάγονται κάτω από το στρώμα ή σε χαμηλών αποδόσεων καταθέσεις, θα είναι πέραν των 100 ευρώ. Αντίθετα, η σωστή αξιοποίηση εργαλείων αποταμίευσης με υψηλότερη απόδοση ή άλλων επενδύσεων μπορεί να προσφέρει πραγματική προστασία και ενίσχυση της αξίας των χρημάτων.
Τα πιο πάνω έχουν ενταχθεί στη στρατηγική και στις δράσεις της ΚΕΧΑΠ, όπως προγράμματα για σχολεία, εργαλεία προϋπολογισμού και καμπάνιες για όλες τις ηλικίες. Η ΚΕΧΑΠ, συμπεριλαμβανομένης της ΚΤΚ, στοχεύει ακριβώς στο να ενισχύσει την κατανόηση των πολιτών για τον τρόπο με τον οποίο τα χρήματα μπορούν να λειτουργήσουν προς όφελός τους.
Η πρόσφατη καμπάνια της Κεντρικής Τράπεζας για την Παγκόσμια Ημέρα Αποταμίευσης μιλά για «καλλιέργεια κουλτούρας προγραμματισμού και σωστής χρήσης του χρήματος». Πώς μετράτε την απήχηση τέτοιων δράσεων; Μπορεί πράγματι η επικοινωνία να αλλάξει συμπεριφορές;
Η απήχηση δράσεων όπως η εκδήλωση της Κεντρικής Τράπεζας για την Παγκόσμια Ημέρα Αποταμίευσης δεν μπορεί να μετρηθεί μόνο από τον αριθμό των προβολών ή την αναγνωρισιμότητα των μηνυμάτων. Αν ο στόχος είναι η αλλαγή συμπεριφορών, τότε η αξιολόγηση πρέπει να γίνεται με πιο ουσιαστικούς δείκτες και αυτό αποτελεί κεντρικό στοιχείο της Εθνικής Στρατηγικής.
Το πρώτο βήμα είναι η συστηματική συλλογή ανατροφοδότησης. Μέσα από ερωτηματολόγια, έντυπα αξιολόγησης, μικρές στοχευμένες έρευνες ή ακόμη και σύντομες ψηφιακές ερωτήσεις σε σχολεία και κοινότητες, μπορεί να εκτιμηθεί κατά πόσο οι πολίτες κατανοούν το μήνυμα, αν άλλαξε ο τρόπος που σκέφτονται για την αποταμίευση και αν ενσωματώνουν νέες πρακτικές στην καθημερινότητά τους.
Ακολούθως, χρειάζονται ποσοτικοί και ποιοτικοί δείκτες. Για παράδειγμα πόσοι πολίτες άρχισαν να τηρούν προϋπολογισμό, πόσοι δημιούργησαν αποταμιευτικό στόχο, ποιος είναι ο βαθμός κατανόησης βασικών οικονομικών εννοιών μετά τις παρεμβάσεις και πολλοί άλλοι.
Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι η επικοινωνία μπορεί να αλλάξει συμπεριφορές, αλλά μόνο όταν είναι συνεχής, πρακτική και συνδυάζεται με εκπαιδευτικό περιεχόμενο. Η Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου αλλά και η ΚΕΧΑΠ, εφαρμόζουν αυτή ακριβώς τη λογική: όχι μόνο προβολή μηνυμάτων, αλλά σταθερή αξιολόγηση και αναπροσαρμογή δράσεων με βάση τα στοιχεία που συλλέγονται.
Η είσοδος της τεχνολογίας και των FinTech αλλάζει σταδιακά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε το χρήμα και τη διαχείρισή του. Πώς θεωρείτε ότι επηρεάζει αυτή η εξέλιξη την έννοια της αποταμίευσης και γενικότερα, τη σχέση των πολιτών με το χρήμα;
Η είσοδος των τεχνολογιών και των FinTech εφαρμογών αλλάζει όντως ριζικά τη σχέση των πολιτών με το χρήμα και συνεπώς επηρεάζει και την έννοια της αποταμίευσης με πολλούς τρόπους.
Από τη μία πλευρά, οι ψηφιακές εφαρμογές (τραπεζικές συναλλαγές μέσω του κινητού, ψηφιακά πορτοφόλια, επενδυτικές πλατφόρμες) διευκολύνουν τη διαδικασία της αποταμίευσης και τη διαχείριση των χρημάτων. Έρευνες δείχνουν ότι η χρήση FinTech μπορεί να συνδεθεί με μεγαλύτερη πρόσβαση σε προϊόντα και υπηρεσίες που παλαιότερα ήταν πιο δύσκολη. Οι εφαρμογές αυτές επιτρέπουν άμεσο έλεγχο, ειδοποιήσεις, αυτοματοποιημένες μεταφορές σε αποταμιευτικό λογαριασμό, επομένως δυνητικά ενισχύουν τη συνήθεια της αποταμίευσης.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχει και ο κίνδυνος ότι η ευκολία των συναλλαγών μπορεί να οδηγήσει σε απρόσεκτες ή παρορμητικές αγορές και επενδύσεις, μικρότερη επίγνωση των όρων των χρηματοοικονομικών προϊόντων και μεγαλύτερη κατανάλωση.
Επιπλέον, πέραν της ανάγκης για ενίσχυση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού, η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας απαιτεί και ψηφιακή Χρηματοοικονομική Παιδεία. Χωρίς αυτή, οι χρήστες ενδέχεται να μην κατανοούν τους κινδύνους των FinTech και να εκτίθενται σε κινδύνους όπως ηλεκτρονικές ή ψηφιακές απάτες.
Συμπερασματικά, η FinTech εποχή μάς δίνει ισχυρά εργαλεία για ενίσχυση της αποταμίευσης, αλλά απαιτείται παράλληλα ενίσχυση της Χρηματοοικονομικής Παιδείας ώστε οι πολίτες να μην παραμένουν απλοί χρήστες τεχνολογιών αλλά να γίνονται ενεργοί και συνετοί διαχειριστές των χρημάτων τους.
Διαβάστε επίσης: Από το στρώμα στις εποπτευόμενες επενδύσεις